• Start
  • Werke
  • Einführung Anleitung Mitarbeit Sponsoren / Mitarbeiter Copyrights Kontakt Impressum
Bibliothek der Kirchenväter
Suche
DE EN FR
Werke Thomas von Aquin (1225-1274) Summa Theologiae

Edition ausblenden
Summa theologiae

Articulus 2

Iª q. 36 a. 2 arg. 1

Ad secundum sic proceditur. Videtur quod spiritus sanctus non procedat a filio. Quia secundum Dionysium, non est audendum dicere aliquid de substantiali divinitate, praeter ea quae divinitus nobis ex sacris eloquiis sunt expressa. Sed in Scriptura sacra non exprimitur quod spiritus sanctus a filio procedat, sed solum quod procedat a patre; ut patet Ioann. XV, spiritum veritatis, qui a patre procedit. Ergo spiritus sanctus non procedit a filio.

Iª q. 36 a. 2 arg. 2

Praeterea, in symbolo Constantinopolitanae synodi sic legitur, credimus in spiritum sanctum, dominum et vivificantem, ex patre procedentem, cum patre et filio adorandum et glorificandum. Nullo igitur modo debuit addi in symbolo nostro quod spiritus sanctus procedat a filio, sed videntur esse anathematis rei, qui hoc addiderunt.

Iª q. 36 a. 2 arg. 3

Praeterea, Damascenus dicit, spiritum sanctum ex patre dicimus, et spiritum patris nominamus, ex filio autem spiritum sanctum non dicimus, spiritum vero filii nominamus. Ergo spiritus sanctus non procedit a filio.

Iª q. 36 a. 2 arg. 4

Praeterea, nihil procedit ab eo in quo quiescit. Sed spiritus sanctus quiescit in filio. Dicitur enim in legenda beati Andreae, pax vobis, et universis qui credunt in unum Deum patrem, et in unum filium eius, unicum dominum nostrum Iesum Christum, et in unum spiritum sanctum, procedentem ex patre, et in filio permanentem. Ergo spiritus sanctus non procedit a filio.

Iª q. 36 a. 2 arg. 5

Praeterea, filius procedit ut verbum. Sed spiritus noster in nobis non videtur procedere a verbo nostro. Ergo nec spiritus sanctus procedit a filio.

Iª q. 36 a. 2 arg. 6

Praeterea, spiritus sanctus perfecte procedit a patre. Ergo superfluum est dicere quod procedit a filio.

Iª q. 36 a. 2 arg. 7

Praeterea, in perpetuis non differt esse et posse, ut dicitur in III Physic.; et multo minus in divinis. Sed spiritus sanctus potest distingui a filio, etiam si ab eo non procedat. Dicit enim Anselmus, in libro de processione spiritus sancti, habent utique a patre esse filius et spiritus sanctus, sed diverso modo, quia alter nascendo, et alter procedendo, ut alii sint per hoc ab invicem. Et postea subdit, nam si per aliud non essent plures filius et spiritus sanctus, per hoc solum essent diversi. Ergo spiritus sanctus distinguitur a filio, ab eo non existens.

Iª q. 36 a. 2 s. c.

Sed contra est quod dicit Athanasius, spiritus sanctus a patre et filio, non factus, nec creatus, nec genitus, sed procedens.

Iª q. 36 a. 2 co.

Respondeo dicendum quod necesse est dicere spiritum sanctum a filio esse. Si enim non esset ab eo, nullo modo posset ab eo personaliter distingui. Quod ex supra dictis patet. Non enim est possibile dicere quod secundum aliquid absolutum divinae personae ab invicem distinguantur, quia sequeretur quod non esset trium una essentia; quidquid enim in divinis absolute dicitur, ad unitatem essentiae pertinet. Relinquitur ergo quod solum relationibus divinae personae ab invicem distinguantur. Relationes autem personas distinguere non possunt, nisi secundum quod sunt oppositae. Quod ex hoc patet, quia pater habet duas relationes, quarum una refertur ad filium, et alia ad spiritum sanctum; quae tamen, quia non sunt oppositae, non constituunt duas personas, sed ad unam personam patris tantum pertinent. Si ergo in filio et in spiritu sancto non esset invenire nisi duas relationes quibus uterque refertur ad patrem, illae relationes non essent ad invicem oppositae; sicut neque duae relationes quibus pater refertur ad illos. Unde, sicut persona patris est una, ita sequeretur quod persona filii et spiritus sancti esset una, habens duas relationes oppositas duabus relationibus patris. Hoc autem est haereticum, cum tollat fidem Trinitatis. Oportet ergo quod filius et spiritus sanctus ad invicem referantur oppositis relationibus. Non autem possunt esse in divinis aliae relationes oppositae nisi relationes originis, ut supra probatum est. Oppositae autem relationes originis accipiuntur secundum principium, et secundum quod est a principio. Relinquitur ergo quod necesse est dicere vel filium esse a spiritu sancto, quod nullus dicit, vel spiritum sanctum esse a filio, quod nos confitemur. Et huic quidem consonat ratio processionis utriusque. Dictum enim est supra quod filius procedit per modum intellectus, ut verbum; spiritus sanctus autem per modum voluntatis, ut amor. Necesse est autem quod amor a verbo procedat, non enim aliquid amamus, nisi secundum quod conceptione mentis apprehendimus. Unde et secundum hoc manifestum est quod spiritus sanctus procedit a filio. Ipse etiam ordo rerum hoc docet. Nusquam enim hoc invenimus, quod ab uno procedant plura absque ordine, nisi in illis solum quae materialiter differunt; sicut unus faber producit multos cultellos materialiter ab invicem distinctos, nullum ordinem habentes ad invicem. Sed in rebus in quibus non est sola materialis distinctio, semper invenitur in multitudine productorum aliquis ordo. Unde etiam in ordine creaturarum productarum, decor divinae sapientiae manifestatur. Si ergo ab una persona patris procedunt duae personae, scilicet filius et spiritus sanctus, oportet esse aliquem ordinem eorum ad invicem. Nec potest aliquis ordo alius assignari, nisi ordo naturae, quo alius est ex alio. Non est igitur possibile dicere quod filius et spiritus sanctus sic procedant a patre, quod neuter eorum procedat ab alio, nisi quis poneret in eis materialem distinctionem, quod est impossibile. Unde etiam ipsi Graeci processionem spiritus sancti aliquem ordinem habere ad filium intelligunt. Concedunt enim spiritum sanctum esse spiritum filii, et esse a patre per filium. Et quidam eorum dicuntur concedere quod sit a filio, vel profluat ab eo, non tamen quod procedat. Quod videtur vel ex ignorantia, vel ex protervia esse. Quia si quis recte consideret, inveniet processionis verbum inter omnia quae ad originem qualemcumque pertinent, communissimum esse. Utimur enim eo ad designandum qualemcumque originem; sicut quod linea procedit a puncto, radius a sole, rivus a fonte; et similiter in quibuscumque aliis. Unde ex quocumque alio ad originem pertinente, potest concludi quod spiritus sanctus procedit a filio.

Iª q. 36 a. 2 ad 1

Ad primum ergo dicendum quod de Deo dicere non debemus quod in sacra Scriptura non invenitur vel per verba, vel per sensum. Licet autem per verba non inveniatur in sacra Scriptura quod spiritus sanctus procedit a filio, invenitur tamen quantum ad sensum; et praecipue ubi dicit filius, Ioan. XVI, de spiritu sancto loquens, ille me clarificabit, quia de meo accipiet. Regulariter etiam in sacra Scriptura tenendum est, quod id quod de patre dicitur, oportet de filio intelligi, etiam si dictio exclusiva addatur, nisi solum in illis in quibus pater et filius secundum oppositas relationes distinguuntur. Cum enim dominus, Matth. XI, dicit, nemo novit filium nisi pater, non excluditur quin filius seipsum cognoscat. Sic igitur cum dicitur quod spiritus sanctus a patre procedit, etiam si adderetur quod a solo patre procedit, non excluderetur inde filius, quia quantum ad hoc quod est esse principium spiritus sancti, non opponuntur pater et filius; sed solum quantum ad hoc, quod hic est pater et ille filius.

Iª q. 36 a. 2 ad 2

Ad secundum dicendum quod in quolibet Concilio institutum fuit symbolum aliquod, propter errorem aliquem qui in Concilio damnabatur. Unde sequens Concilium non faciebat aliud symbolum quam primum, sed id quod implicite continebatur in primo symbolo, per aliqua addita explanabatur contra haereses insurgentes. Unde in determinatione Chalcedonensis synodi dicitur, quod illi qui fuerunt congregati in Concilio Constantinopolitano, doctrinam de spiritu sancto tradiderunt, non quod minus esset in praecedentibus (qui apud Nicaeam congregati sunt), inferentes; sed intellectum eorum adversus haereticos declarantes. Quia igitur in tempore antiquorum Conciliorum nondum exortus fuerat error dicentium spiritum sanctum non procedere a filio; non fuit necessarium quod hoc explicite poneretur. Sed postea, insurgente errore quorundam, in quodam Concilio in Occidentalibus partibus congregato, expressum fuit auctoritate Romani pontificis; cuius auctoritate etiam antiqua Concilia congregabantur et confirmabantur. Continebatur tamen implicite in hoc ipso quod dicebatur spiritus sanctus a patre procedere.

Iª q. 36 a. 2 ad 3

Ad tertium dicendum quod spiritum sanctum non procedere a filio, primo fuit a Nestorianis introductum; ut patet in quodam symbolo Nestorianorum damnato in Ephesina synodo. Et hunc errorem secutus fuit Theodoretus Nestorianus, et plures post ipsum; inter quos fuit etiam Damascenus. Unde in hoc eius sententiae non est standum. Quamvis a quibusdam dicatur quod Damascenus, sicut non confitetur spiritum sanctum esse a filio, ita etiam non negat, ex vi illorum verborum.

Iª q. 36 a. 2 ad 4

Ad quartum dicendum quod per hoc quod spiritus sanctus dicitur quiescere vel manere in filio, non excluditur quin ab eo procedat, quia et filius in patre manere dicitur, cum tamen a patre procedat. Dicitur etiam spiritus sanctus in filio quiescere, vel sicut amor amantis quiescit in amato; vel quantum ad humanam naturam Christi, propter id quod scriptum est, Ioan. I, super quem videris spiritum descendentem, et manentem super eum, hic est qui baptizat.

Iª q. 36 a. 2 ad 5

Ad quintum dicendum quod verbum in divinis non accipitur secundum similitudinem verbi vocalis, a quo non procedit spiritus, quia sic tantum metaphorice diceretur, sed secundum similitudinem verbi mentalis, a quo amor procedit.

Iª q. 36 a. 2 ad 6

Ad sextum dicendum quod per hoc quod spiritus sanctus perfecte procedit a patre, non solum non superfluum est dicere quod spiritus sanctus procedat a filio; sed omnino necessarium. Quia una virtus est patris et filii; et quidquid est a patre, necesse est esse a filio, nisi proprietati filiationis repugnet. Non enim filius est a seipso, licet sit a patre.

Iª q. 36 a. 2 ad 7

Ad septimum dicendum quod spiritus sanctus distinguitur personaliter a filio in hoc, quod origo unius distinguitur ab origine alterius. Sed ipsa differentia originis est per hoc, quod filius est solum a patre, spiritus sanctus vero a patre et filio. Non enim aliter processiones distinguerentur, sicut supra ostensum est.

Übersetzung ausblenden
Summe der Theologie

Zweiter Artikel. Der heilige Geist geht vom Sohne aus.

a) Dagegen spricht: I. Nach Dionysius sollen wir nichts über Gott zu sprechen wagen, was nicht in der Schrift steht (I. de div. nom.). In der Schrift aber steht es nicht ausgedrückt, daß der heilige Geist vom Sohne ausgehe, sofern nur sein Ausgehen vom Vater ist da ausdrücklich erwähnt: „Den Geist der Wahrheit, der vom Vater ausgeht,“ heißt es Joh. 15, 26. Also. CX. II. Im Konstantinopolitanischen Symbolum lesen wir (can. 7.): „Wir glauben an den heiligen Geist, den Herrn, der da lebendig macht und vom Vater ausgeht und mit dem Vater und dem Sohne anzubeten ist.“ Dem durfte aber in keiner Weise hinzugefügt werden „und vom Sohne“ (ausgeht), filioque; vielmehr scheinen jene, die es gethan, des Anathems schuldig. III.Damascenus sagt (I. de fide orthod. 11.): „Wir sagen, der hellige Geist sei aus dem Vater und wir nennen Ihn den Geist des Vaters; wir sagen aber nicht, der heilige Geist sei aus dem Sohne und wir nennen Ihn trotzdem den Geist des Sohnes.“ Also geht der heilige Geist nicht vom Sohne aus. IV. Nichts ruht in dem, wovon es ausgeht. Der heilige Geist aber ruht im Sohne. Denn so heißt es in den Alten des heiligen Andreas: „Der Friede sei mit euch und mit allen, welche glauben an Einen Gott den Vater, und an den Einen Sohn unseren Herrn Jesum Christum, und an den Einen heiligen Geist, der vom Vater ausgeht und im Sohne bleibt.“ V. Der Sohn geht aus als Wort. Unser Geist scheint aber nicht von unserem Worte auszugehen. Also der heilige Geist geht nicht vom Sohne aus. VI. Der heilige Geist geht in aller Vollkommenheit vom Vater aus. Also ist ein Ausgehen vom Sohne ganz überflüssig. VII. In den beständigen Dingen ist kein Unterschied zwischen Können und Thatsächlichsein; was sie sein können, das sind sie, sonst wären sie nicht beständig. Der heilige Geist aber kann unterschieden werden vom Sohne, wenn Er auch nicht von Ihm ausgeht. Denn so sagt Anselm (de processus bpitizus sancti): „Vom Vater haben allerdings das Sein sowohl der Sohn wie der heilige Geist, aber in verschiedener Weise; der Eine hat es dadurch daß Er erzeugt ist, der andere dadurch daß Er „ausgeht“; und so sind beide unterschieden voneinander. Denn wenn selbst durch nichts Anderes Sohn und heiliger Geist mehrere Personen wären, durch dieses allein würden sie voneinander unterschieden sein.“ Also ist der heilige Geist unterschieden vom Sohne und geht nicht von Ihm aus. Aufder anderen Seite sagt Athanasius im Symbolum: „Der heilige Geist vom Vater und dem Sohne, nicht gemacht, nicht geschaffen, sondern ausgehend.“ ​

b) Ich antworte, es sei unbedingt notwendig, daß der heilige Geist vom Sohne sei. Denn wenn Er nicht von Ihm wäre, so würde Er in keiner Weise von Ihm unterschieden werden können. Es ist nämlich unmöglich, daß die göttlichen Personen durch etwas dem Wesen Zukommendes voneinander unterschieden werden; sie wären dann nicht eines einigen Wesens. Also dürfen sie nur kraft der Relationen unterschieden sein. Die Relationen aber oder Beziehungen können nur in dem Falle den Unterschied für die Personen bilden, daß sie zueinander im Gegensatze stehen. Das erhellt daraus. Der Vater hat zwei Relationen, durch deren eine Er zum Sohne bezogen wird, durch die zweite zum heiligen Geiste. Diese beiden Relationen im Vater aber bilden nicht zwei Personen, sondern sind in ein und derselben Person, weil sie zu einander in keinem Gegensatze stehen. Wenn nun im Sohne und im heiligen Geiste nur zwei Relationen gefunden würden, durch welche jeder von beiden zum Vater bezogen würden, so wären diese zwei Relationen nicht im relativen Gegensatze zu einander; wie ja auch nicht jene zwei Relationen, durch welche der Vater zu ihnen, zu „Sohn“ und „heiliger Geist“, bezogen wird, einander gegenüberstehen. Sowie also die Person des Vaters eine einzige ist mit ihren zwei Relationen, so wären der Sohn und der heilige Geist ebenso gut eine einzige Person, welche durch zwei Relationen zum Vater bezogen würde, ohne daß diese Relationen zu einander im Gegensatze ständen. Das aber ist häretisch und räumt den Glauben an die Dreieinigkeit hinweg. Es ist also notwendig, daß Sohn und heiliger Geist durch einander entgegengesetzte Relationen zu einander bezogen werden. Es können nun in Gott keine einander entgegengesetzte Relationen bestehen außer auf Grund des Ursprungs. (Kap. 28, Art. 4.) Solche Relationen aber stehen im Gegensatze wie Princip zu dem vom Princip her Abgeleiteten. Also muß entweder der Sohn vom heiligen Geiste sein, was keiner sagt; oder der heilige Geist vom Sohne, was wir bekennen und wozu die Vernunft selber führt. Denn es ist oben gesagt worden, daß der Sohn hervorgeht gemäß der Weise der Vernunft als Wort; der heilige Geist gemäß der Weise des Willens als Liebe. Es ist aber notwendig, daß die Liebe vom Worte ausgeht. Denn wir lieben nur, was wir kennen; nämlich was wir durch die Vernunft auffassen. Und somit ist offenbar, daß der heilige Geist vom Sohne ausgeht. Die gewöhnliche Ordnung der Dinge zeigt dies ebenfalls. Denn wenn von einem eine Mehrheit ausgeht, so geschieht dies mit einer gewissen Ordnung in der Mehrheit, außer etwa in solcher Mehrheit von Dingen, wo das eine vom anderen nur wegen des Stoffes verschieden ist; wie der Schmid viele Messer hervorbringt, welche nur durch den Stoff verschieden sind, ohne daß in den einzelnen Messern selber eine von der Vernunft gewollte Ordnung sich vorfände. In anderen Dingen, die nicht bloß stofflich voneinander verschieden sind, wird aber immer eine gewisse Ordnung beobachtet in der Hervorbringung derselben. Und so offenbart sich auch in der Ordnung, in welcher die geschaffenen Dinge zu einander stehen, die Weisheit Gottes. Gehen also vom Vater zwei Personen aus, so muß zwischen diesen zweien eine gewisse Ordnung in ihrem Verhältnisse zu einander sich vorfinden. Eine andere Ordnung kann aber nicht gefunden werden, wie die der Natur, kraft deren das eine vom anderen ist. Somit kann gar nicht gesagt werden, der Sohn und der heilige Geist gingen so vom Vater aus, daß keiner von ihnen vom anderen ausginge; es müßte denn in ihnen bloß ein materieller zufälliger, dem Stoffe entsprechender Unterschied sein, was unmöglich ist. Deshalb gestehen auch die Griechen eine gewisse Ordnung zu zwischen dem Sohne und dem heiligen Geiste. Sie sagen nämlich, der heilige Geist sei der Geist des Sohnes und Er sei vom Vater durch den Sohn. Und manche sagen. Er sei vom Sohne oder fließe daraus, nicht aber, Er „gehe aus“ vom Vater. Doch dies kann nur aus Unwissenheit und mit schlechtem Glauben gesagt werden. Das Wort „Ausgehen“ ist nämlich unter allen Worten, welche den Ursprung kennzeichnen, das gemeinsamste. Denn wir bedienen uns desselben zur Bezeichnung jeglicher Art von Hervorgehen; wie die Linie vom Punkte ausgeht, der Strahl von der Sonne, der Strom von der Quelle. Welcher Ausdruck auch immer deshalb gebraucht wird, sei es „Sein vom Sohn“ oder „Sein durch den Sohn vom Vater“; immer ist es eingeschlossen, daß der heilige Geist „ausgeht“ vom Sohne.

c) I. Allerdings findet sich in der heiligen Schrift nicht der Ausdruck; vom Sohne, filioque, wohl aber ganz klar der Sinn. So sagt der Herr (Joh. 16, 14.): „Jener (der Geist der Wahrheit) wird mich verherrlichen, weil Er vom Meinigen erhalten wird.“ Im allgemeinen muß beobachtet werden, daß alles, was die heilige Schrift vom Vater sagt, auch vom Sohne gilt, ausgenommen die Aussagen, welche den Vater gemäß den einander entgegengesetzten Relationen, also auch gemäß der Person, vom Sohne unterscheiden. Denn wenn Matth. 11, 27. gesagt wird: „Niemand kennt den Sohn außer der Vater;“ so ist damit nicht ausgeschlossen, daß der Sohn Sich selber erkennt. Wenn also in der Schrift gesagt wird, der heilige Geist ginge vom Vater aus, so ist doch, mag auch hinzugefügt werden, „vom Vater allein,“ nicht ausgeschlossen, daß Er auch vom Sohne ausgeht; denn mit Rücksicht darauf steht der Vater und der Sohn in keinerlei relativem Gegensatze zu einander. Dies ist der Fall nur dann, wenn der Vater als Vater dem Sohne gegenübersteht. II. In jedem Konzil ist ein Symbolum gemacht worden wegen der speciellen Verurteilung eines Irrtums. Das nachfolgende Konzil also macht kein anderes Symbolum wie das vorhergehende, sondern es erklärt durch einige ausdrücklichere Worte das Verständnis des vorhergehenden und wendet es auf die Zurückweisung des Irrtums an. So wird im Konzil von Chalcedon gesagt: „Die Väter, welche im Konzil von Konstantinopel vereinigt waren, haben die Lehre vom heiligen Geiste erklärt.“ Damit behaupteten sie nicht, daß diese Väter etwas mehr lehrten, wie im Konzil von Nicäa gelehrt worden war; sondern sie wendeten das Verständnis des Konzils von Nicäa in ausdrücklichen Worten an auf die Häretiker. Vorher also war dieser Irrtum, daß der heilige Geist nicht vom Sohne ausgehe, nicht öffentlich gelehrt worden; und somit wurde er auch nicht mit ausdrücklichen Worten zurückgewiesen. Nachdem aber in einem orientalischen Konzil der betreffende Irrtum öffentlich aufgestellt worden war, wurde die Wahrheit ausdrücklich im Symbolum durch das Hinzufügen des filioque kraft der Autorität des römischen Papstes, durch die auch alle anderen Konzilien berufen und bestätigt worden waren, für die ganze Kirche festgestellt. Wird aber gesagt, daß der heilige Geist vom Vater ausgeht, so ist darin schon enthalten, daß Er auch vom Sohne ausgeht. III. Die Nestorianer haben zuerst geläugnet, daß der heilige Geist vom Sohne ausgeht, wie aus einem vom Ephesinischen Konzil verurteilten Symbolum der Nestorianer erhellt. Und diesen Irrtum hat dann der Nestorianer Theodoricus gelehrt und mehrere nach ihm, worunter auch Damascenus. Darin darf also letzterem nicht gefolgt werden. Einige jedoch meinen, daß Damascenus in jener Stelle das Hervorgehen des heiligen Geistes vom Sohne weder behauptet noch leugnet. IV. Dadurch daß vom heiligen Geiste gesagt wird, Er ruhe oder bleibe im Sohne, ist nicht ausgeschlossen, daß Er von Ihm ausgeht; wird ja doch vom Sohne auch gesagt, Er bleibe im Vater, und trotzdem geht Er von Ihm aus. Der heilige Geist ruht eben im Sohne, wie die Liebe des Liebenden ruht im geliebten Gegenstande. Oder es kann auch von der menschlichen Natur Christi gelten, wie es in Joh. 1, 33, heißt: „Über wen du sehen wirst den heiligen Geist Herabsteigen und bleiben, Er tauft im heiligen Geiste.“ V. Vom äußeren gesprochenen Worte geht allerdings kein Geist aus. Nicht aber nach der Ähnlichkeit dieses Wortes wird das „Wort“ in Gott genommen, außer etwa figürlich, sondern nach der Ähnlichkeit mit dem inneren Worte des Geistes oder des Herzens, von dem immer die Liebe ausgeht. VI. Dadurch eben daß der heilige Geist in vollkommenster Weise vom Vater ausgeht, ist es weit entfernt, überflüssig zu sein; vielmehr ist es deshalb durchaus notwendig, daß Er auch vom Sohne ausgeht. Denn eine einige Kraft ist in Vater und Sohn. Was also vom Vater ist, das muß auch vom Sohne sein; ausgenommen was der persönlichen Eigenheit des Sohnes widerspricht, dem es nicht zukommt, von Sich zu sein, sondern vom Vater. VII. Der heilige Geist ist unterschieden der Person nach vom Sohne, Weil der Ursprung des einen verschieden ist vom anderen. Und dieser Unterschied ist eben schon darin, daß der heilige Geist von Vater und Sohn ist; der Sohn aber nur vom Vater.

  Drucken   Fehler melden
  • Text anzeigen
  • Bibliographische Angabe
  • Scans dieser Version
Editionen dieses Werks
Summa theologiae
Übersetzungen dieses Werks
Summe der Theologie

Inhaltsangabe

Theologische Fakultät, Patristik und Geschichte der alten Kirche
Miséricorde, Av. Europe 20, CH 1700 Fribourg

© 2025 Gregor Emmenegger
Impressum
Datenschutzerklärung