Caput V: De tribus generibus theologiae secundum Varronem, id est uno fabuloso, altero naturali tertioque ciuili.
Deinde illud quale est, quod tria genera theologiae dicit esse, id est rationis quae de dis explicatur, eorumque unum mythicon appellari, alterum physicon, tertium ciuile? Latine si usus admitteret, genus, quod primum posuit, fabulare appellaremus; sed fabulosum dicamus; a fabulis enim mythicon dictum est, quoniam μῦθος Graece fabula dicitur. secundum autem ut naturale dicatur, iam et consuetudo locutionis admittit. tertium etiam ipse Latine enuntiauit, quod ciuile appellatur. deinde ait: mythicon appellant, quo maxime utuntur poetae; physicon, quo philosophi; ciuile, quo populi. primum, inquit, quod dixi, in eo sunt multa contra dignitatem et naturam inmortalium ficta. in hoc enim est, ut deus alius ex capite, alius ex femore sit, alius ex guttis sanguinis natus; in hoc, ut di furati sint, ut adulterarint, ut seruierint homini; denique in hoc omnia dis adtribuuntur, quae non modo in hominem, sed etiam quae in contemptissimum hominem cadere possunt. hic certe ubi potuit, ubi ausus est, ubi inpunitum putauit, quanta mendacissimis fabulis naturae deorum fieret iniuria, sine caligine ullius ambiguitatis expressit. loquebatur enim non de naturali theologia, non de ciuili, sed de fabulosa, quam libere a se putauit esse culpandam. uideamus quid de altera dicat. secundum genus est, inquit, quod demonstraui, de quo multos libros philosophi reliquerunt; in quibus est, di qui sint, ubi, quod genus, quale; a quodam tempore an a sempiterno fuerint di; ex igni sint, ut credit Heraclitus, an ex numeris, ut Pythagoras, an ex atomis, ut ait Epicurus. sic alia, quae facilius intra parietes in schola quam extra in foro ferre possunt aures. nihil in hoc genere culpauit, quod physicon uocant et ad philosophos pertinet, tantum quod eorum inter se controuersias commemorauit, per quos facta est dissidentium multitudo sectarum. remouit tamen hoc genus a foro, id est a populis; scholis uero et parietibus clausit. illud autem primum mendacissimum atque turpissimum a ciuitatibus non remouit. o religiosas aures populares atque in his etiam Romanas. quod de dis inmortalibus philosophi disputant, ferre non possunt; quod uero poetae canunt et histriones agunt, quia contra dignitatem ac naturam inmortalium ficta sunt, quia non modo in hominem, sed etiam in contemptissimum hominem cadere possunt, non solum ferunt, sed etiam libenter audiunt. neque id tantum, sed dis quoque ipsis haec placere et per haec eos placandos esse decernunt. dixerit aliquis: haec duo genera mythicon et physicon, id est fabulosum atque naturale, discernamus ab hoc ciuili, de quo nunc agitur, unde illa et ipse discreuit, iamque ipsum ciuile uideamus qualiter explicet. uideo quidem, cur debeat discerni fabulosum: quia falsum, quia turpe, quia indignum est. naturale autem a ciuili uelle discernere quid est aliud quam etiam ipsum ciuile fateri esse mendosum? si enim illud naturale est, quid habet reprehensionis, ut excludatur? si autem hoc quod ciuile dicitur naturale non est, quid habet meriti, ut admittatur? haec nempe illa causa est, quare prius scripserit de rebus humanis, posterius de diuinis, quoniam in diuinis rebus non naturam, sed hominum instituta secutus est. intueamur sane et ciuilem theologian. tertium genus est, inquit, quod in urbibus ciues, maxime sacerdotes, nosse atque administrare debent. in quo est, quos deos publice, quae sacra ac sacrificia colere et facere quemque par sit. adhuc quod sequitur adtendamus. prima, inquit, theologia maxime adcommodata est ad theatrum, secunda ad mundum, tertia ad urbem. quis non uideat, cui palmam dederit? utique secundae, quam supra dixit esse philosophorum. hanc enim pertinere testatur ad mundum, quo isti nihil esse excellentius opinantur in rebus. duas uero illas theologias, primam et tertiam, theatri scilicet atque urbis, distinxit an iunxit? uidemus enim non continuo, quod est urbis, pertinere posse et ad mundum, quamuis urbes esse uideamus in mundo; fieri enim potest, ut in urbe secundum falsas opiniones ea colantur et ea credantur, quorum in mundo uel extra mundum natura sit nusquam: theatrum uero ubi est nisi in urbe? quis theatrum instituit nisi ciuitas? propter quid instituit nisi propter ludos scaenicos? ubi sunt ludi scaenici nisi in rebus diuinis, de quibus hi libri tanta sollertia conscribuntur?
