Caput VI: Quod Roma conditorem suum Romulum diligendo deum fecerit, ecclesia autem Christum deum credendo dilexerit.

Recolamus etiam hoc loco illud, quod de Romuli credita diuinitate Tullius admiratur. uerba eius ut scripta sunt inseram. magis est, inquit, in Romulo admirandum, quod ceteri, qui di ex hominibus facti esse dicuntur, minus eruditis hominum saeculis fuerunt, ut fingendi procliuis esset ratio, cum inperiti facile ad credendum inpellerentur: Romuli autem aetatem minus his sescentis annis iam inueteratis litteris atque doctrinis omnique illo antiquo ex inculta hominum uita errore sublato fuisse cernimus. et paulo post de eodem Romulo ita loquitur, quod ad hunc pertinet sensum: ex quo intellegi potest, inquit, permultis annis ante Homerum fuisse quam Romulum, ut iam doctis hominibus ac temporibus ipsis eruditis ad fingendum uix quicquam esset loci. antiquitas enim recipit fabulas, fictas etiam nonnumquam incondite; haec aetas autem iam exculta, praesertim eludens omne quod fieri non potest, respuit. unus e numero doctissimorum hominum idemque eloquentissimus omnium Marcus Tullius Cicero propterea dicit diuinitatem Romuli mirabiliter creditam, quod erudita iam tempora fuerunt, quae falsitatem non reciperent fabularum. quis autem Romulum deum nisi Roma credidit, atque id parua et incipiens? tum deinde posteris seruare fuerat necesse quod acceperant a maioribus, ut cum ista superstitione in lacte quodammodo matris ebibita cresceret ciuitas atque ad tam magnum perueniret imperium, ut ex eius fastigio, uelut ex altiore quodam loco, alias quoque gentes, quibus dominaretur, hac sua opinione perfunderet, ut non quidem crederent, sed tamen dicerent deum Romulum, ne ciuitatem, cui seruiebant, de conditore eius offenderent, aliter eum nominando quam Roma, quae id non amore quidem huius erroris, sed tamen amoris errore crediderat. Christus autem quamquam sit caelestis et sempiternae conditor ciuitatis non tamen eum, quoniam ab illo condita est, deum credidit, sed ideo potius est condenda, quia credidit. Roma conditorem suum iam constructa et dedicata tamquam deum coluit in templo; haec autem Hierusalem conditorem suum deum Christum, ut construi posset et dedicari, posuit in fidei fundamento. illa illum amando esse deum credidit, ista istum deum esse credendo amauit. sicut ergo praecessit unde amaret illa et de amato iam libenter etiam falsum bonum crederet, ita praecessit unde ista crederet, ut recta fide non temere quod falsum, sed quod uerum erat amaret. exceptis enim tot et tantis miraculis, quae persuaserunt deum esse Christum, prophetiae quoque diuinae fide dignissimae praecesserunt, quae in illo non sicut a patribus adhuc creduntur inplendae, sed iam demonstrantur inpletae; de Romulo autem, quia condidit Romam in eaque regnauit, auditur legiturue quod factum est, non quod antequam fieret prophetatum; sed quod sit receptus in deos, creditum tenent litterae, non factum docent. nullis quippe rerum mirabilium signis id ei uere prouenisse monstratur. lupa quippe illa nutrix, quod uidetur quasi magnum exstitisse portentum, quale aut quantum est ad demonstrandum deum? certe enim etsi non meretrix fuit lupa illa, sed bestia, cum commune fuerit ambobus, frater tamen eius non habetur deus. quis autem prohibitus est aut Romulum aut Herculem aut alios tales homines deos dicere et mori maluit quam non dicere? aut uero aliqua gentium coleret inter deos suos Romulum, nisi Romani nominis metus cogeret? quis porro numeret, quam multi quantalibet saeuitia crudelitatis occidi quam Christum deum negare maluerunt? proinde metus quamlibet leuis indignationis, quae ab animis Romanorum, si non fieret, posse putabatur exsistere, conpellebat aliquas ciuitates positas sub iure Romano tamquam deum colere Romulum; a Christo autem deo non solum colendo, uerum etiam confitendo tantam per orbis terrae populos martyrum multitudinem metus reuocare non potuit non leuis offensionis animorum, sed inmensarum uariarumque poenarum et ipsius mortis, quae plus ceteris formidatur. neque tunc ciuitas Christi, quamuis adhuc peregrinaretur in terris et haberet tamen magnorum agmina populorum, aduersus inpios persecutores suos pro temporali salute pugnauit; sed potius, ut obtineret aeternam, non repugnauit. ligabantur includebantur, caedebantur torquebantur, urebantur laniabantur, trucidabantur - et multiplicabantur. non erat eis pro salute pugnare nisi salutem pro saluatore contemnere. scio in libro Ciceronis tertio, nisi fallor, de republica disputari nullum bellum suscipi a ciuitate optima, nisi aut pro fide aut pro salute. quid autem dicat pro salute uel intellegi quam salutem uelit, alio loco demonstrans: sed his poenis, inquit, quas etiam stultissimi sentiunt, egestate exsilio, uinculis uerberibus, elabuntur saepe priuati oblata mortis celeritate; ciuitatibus autem mors ipsa poena est, quae uidetur a poena singulos uindicare. debet enim constituta sic esse ciuitas, ut aeterna sit. itaque nullus interitus est reipublicae naturalis, ut hominis, in quo mors non modo necessaria est, uerum etiam optanda persaepe. ciuitas autem cum tollitur, deletur, exstinguitur, simile est quodammodo, ut parua magnis conferamus, ac si omnis hic mundus intereat et concidat. hoc ideo dixit Cicero, quia mundum non interiturum cum Platonicis sentit. constat ergo eum pro ea salute noluisse bellum suscipi a ciuitate, qua fit ut maneat hic ciuitas, sicut dicit, aeterna, quamuis morientibus et nascentibus singulis. sicut perennis est opacitas oleae uel lauri atque huiusmodi ceterarum arborum singulorum lapsu ortuque foliorum. mors quippe, ut dicit, non hominum singulorum, sed uniuersae poena est ciuitatis, quae a poena plerumque singulos uindicat. unde merito quaeritur, utrum recte fecerint Saguntini, quando uniuersam ciuitatem suam interire maluerunt quam fidem frangere, qua cum ipsa Romana republica tenebantur; in quo suo facto laudantur ab omnibus terrenae reipublicae ciuibus. sed quomodo huic disputationi possent oboedire, non uideo, ubi dicitur nullum suscipiendum esse bellum nisi aut pro fide aut pro salute, nec dicitur, si in unum simul periculum ita duo ista concurrerint, ut teneri alterum sine alterius amissione non possit, quid sit potius eligendum. profecto enim Saguntini si salutem eligerent, fides eis fuerat deserenda; si fides tenenda, amittenda utique salus, sicut factum est. salus autem ciuitatis dei talis est, ut cum fide ac per fidem teneri uel potius adquiri possit; fide autem perdita ad eam quisque uenire non possit. quae cogitatio firmissimi ac patientissimi cordis tot ac tantos martyres fecit, qualem ne unum quidem habuit uel habere potuit quando est deus creditus Romulus.