Caput XXVIII: Quod doctrina Varronis de theologia in nulla sibi parte concordet.
Quid igitur ualet, quod uir doctissimus et acutissimus Varro uelut subtili disputatione hos omnes deos in caelum et in terram redigere ac referre conatur? non potest; fluunt de manibus, resiliunt, labuntur et decidunt. dicturus enim de feminis, hoc est deabus: quoniam, inquit, ut primo libro dixi de locis, duo sunt principia deorum animaduersa de caelo et terra, a quo di partim dicuntur caelestes, partim terrestres: ut in superioribus initium fecimus a caelo, cum diximus de Iano, quem alii caelum, alii dixerunt esse mundum, sic de feminis scribendi facimus initium a Tellure. sentio quantam molestiam tale ac tantum patiatur ingenium. ducitur enim quadam ratione uerisimili, caelum esse quod faciat, terram quae patiatur, et ideo illi masculinam uim tribuit, huic feminam, et non adtendit eum potius esse qui haec facit, qui utrumque fecit. hinc etiam Samothracum nobilia mysteria in superiore libro sic interpretatur eaque se, quae nec suis nota sunt, scribendo expositurum eisque missurum quasi religiosissime pollicetur. dicit enim se ibi multis indiciis collegisse in simulacris aliud significare caelum, aliud terram, aliud exempla rerum, quas Plato appellat ideas; caelum Iouem, terram Iunonem, ideas Mineruam uult intellegi; caelum a quo fiat aliquid, terram de qua fiat, exemplum secundum quod fiat. qua in re omitto dicere, quod Plato illas ideas tantam uim habere dicit, ut secundum eas non caelum aliquid fecerit, sed etiam caelum factum sit. hoc dico, istum in hoc libro selectorum deorum rationem illam trium deorum, quibus quasi cuncta conplexus est, perdidisse. caelo enim tribuit masculos deos, feminas terrae; inter quas posuit Mineruam, quam supra ipsum caelum ante posuerat. deinde masculus deus Neptunus in mari est, quod ad terram potius quam ad caelum pertinet. Dis pater postremo, qui Graece πλούτων dicitur, etiam ipse masculus frater amborum terrenus deus esse perhibetur, superiorem terram tenens, in inferiore habens Proserpinam coniugem. quomodo ergo deos ad caelum, deas ad terram referre conantur? quid solidum quid constans, quid sobrium quid definitum habet haec disputatio? illa est autem Tellus initium dearum, Mater scilicet Magna, apud quam mollium et abscisorum seseque secantium atque iactantium insana perstrepit turpitudo. quid est ergo quod dicitur caput deorum Ianus, caput dearum Tellus? nec ibi facit unum caput error, nec hic sanum furor. cur haec frustra referre nituntur ad mundum? quod etsi possent, pro deo uero mundum nemo pius colit; et tamen eos nec hoc posse ueritas aperta conuincit. referant haec potius ad homines mortuos et ad daemones pessimos, et nulla quaestio remanebit.
